Toni Erdmann: Μία μάσκα για τον 21ο αιώνα
Στο TONI ERDMANN (2016) της Maren Ade, ο Winfried, ένας Γερμανός μεσήλικας καθηγητής πιάνου, με ιδιαίτερο χιούμορ και μία τάση προς τα ψεύτικα, γελοία δόντια, συναντά τυχαία την κόρη του, την Ines, η οποία επιστρέφει για μία σύντομη, άβολη οικογενειακή συνάθροιση πριν ξαναφύγει για την Ρουμανία για επαγγελματικούς λόγους. Λίγες μέρες μετά, και έπειτα από τον θάνατο του σκύλου του, αποφασίζει να της κάνει έκπληξη και να εμφανιστεί απροσκάλεστος στο σπίτι της για τα γενέθλια της. Ωστόσο, τα χρόνια διαβρωτικής αποστασιοποίησης και καταπιεσμένων, ανείπωτων συναισθημάτων, μετατρέπουν την διαμονή του σε μια σειρά από αποτυχημένες προσπάθειες επανασύνδεσης - από την μεριά του - και απρόθυμους συμβιβασμούς - από την μεριά της. Ο Winfried φεύγει και όλα δείχνουν να επιστρέφουν σε μία κάποια κανονικότητα. Η Ines συνεχίζει να παλεύει να την πάρουν στα σοβαρά στη δουλειά της, όπου τελεί χρέη επιχειρησιακού συμβούλου για μία πετρελαϊκή εταιρεία, ενώ ταυτόχρονα αντιμετωπίζει συμπτώματα κάζουαλ σεξισμού, πλέον χωρίς το βάρος του πατέρα της.
Μία βραδιά που έχει βγει με φίλες σε ένα εστιατόριο και μοιράζονται τα απελπιστικά σαββατοκύριακα τους, και ενώ η Ines δείχνει να κερδίζει λόγω της επεισοδιακής άφιξης και αποχώρησης του πατέρα της, ένας περίεργος άντρας με ψεύτικα δόντια και μία προχειροφτιαγμένη, αταίριαστη περούκα τις κερνάει σαμπάνια. Ο περίεργος άντρας ακούει στο όνομα Toni Erdmann και δεν είναι κανείς άλλος πέρα από τον Winfried, τον πατέρα της Ines, μεταμφιεσμένος ως ένας επιτυχημένος life coach και εντερπρενέρ. Αυτή η εξέλιξη φέρνει τα πάνω κάτω στη ζωή της Ines και την αναγκάζει να δει τον εαυτό της και τη ζωή της μέσα από ένα πολύ διαφορετικό πρίσμα.
Στο σινεμά της Maren Ade η τριβή των προσωπικοτήτων έχει πάντα κυρίαρχη θέση. Στην πρώτη της ταινία, THE FOREST FOR THE TREES (2003), που ήταν και η πτυχιακή της εργασία για την κινηματογραφική σχολή, παρατηρούμε μία νεαρή δασκάλα στις προσπάθειες της να προσαρμοστεί στη δουλειά της στην πόλη. Ταυτόχρονα προσπαθεί να αποκτήσει φιλία με μία γειτόνισσα της, χωρίς όμως να συνειδητοποιεί ότι οι τρόποι που χρησιμοποιεί λειτουργούν εναντίον της, αφού δεν μπορεί εύκολα να “διαβάσει” τις κοινωνικές συμβάσεις και φέρεται με μία ολοένα αυξανόμενη απελπισία. Στην επόμενη ταινία της, το EVERYONE ELSE (2009), ένα ζευγάρι κάνει διακοπές στην μεσογειακή Σαρδηνία όπου, όταν έρχονται σε επαφή με ένα άλλο γνώριμο τους ζευγάρι, έρχονται αντιμέτωποι και με την εύθραυστη κατάσταση της σχέση τους. Ζήλια, μικροενοχλήσεις, κόμπλεξ, συμφιλίωση, έρωτας, ανωριμότητα, αδιαφορία, αρρενωπότητα, όλα ιδωμένα χωρίς επικριτικότητα, αλλά με κατανόηση και υπομονή. Είναι προφανές ότι το θέμα της κοινωνικότητας είναι στο κέντρο των προβληματισμών της Maren Ade, κάτι που το συνεχίζει και στο TONI ERDMANN, αυτή τη φορά με θεματολογικό πόλο έλξης την οικογένεια.
Όταν ο Winfried βλέπει απρόσμενα την κόρη του μετά από πολύ καιρό στο σπίτι της μητέρας της και πρώην γυναίκας του, παρατηρεί ένα άτομο καθόλα αφοσιωμένο στην εργασία. Η Ines αποφεύγει όσο μπορεί το να περάσει χρόνο με την οικογένεια της, προφασιζόμενη επείγουσες υποχρεώσεις. O Winfried διαισθάνεται το κενό που δημιουργεί η αυθυποβολή της εργασίας στον ψυχισμό της κόρης του. Αυθυποβολή, καθώς η εργασία δρα περιοριστικά, όχι μόνο στην έκφραση των επιθυμιών της, αλλά και στην γενικότερη επικοινωνία της με τον συνάνθρωπο. Ωστόσο, ο Winfried συνεχίζει να βλέπει την κόρη του όπως ξέρει βαθιά στην καρδιά του ότι είναι και όχι όπως την έχει αναγκάσει το ίδιο το σύστημα να προβάλλει τον εαυτό της.
- Είσαι ευτυχισμένη εδώ πέρα;
- Τι εννοείς; Η ευτυχία είναι βαριά λέξη.
Η συνεχής καπιταλιστική ανάγκη για παραγωγή, ανάπτυξη, εξέλιξη, ευμάρεια και λοιπές καραμέλες μετατρέπουν την ύπαρξη της Ines σε μια ακόμα επιχειρηματική μεταβλητή δίχως ατομικότητα. Σε συνδυασμό με τα περιστατικά λανθάνοντα φαλλοκρατισμού, όπως λόγου χάρη την σκηνή όπου ο CEO της εταιρείας στην οποία συμβουλεύει η Ines, την αναγκάζει να βγει “για ψώνια” με την γυναίκα του καθώς “αφού είναι γυναίκα θα ξέρει και τα καλύτερα μαγαζιά”, τότε η κοινωνική αποχαύνωση της Ines δεν είναι και τόσο σοκαριστική.
H Ρουμανία, στο πλαίσιο αυτών των κοινωνικοοικονομικών συνθηκών, αποτελεί και την πιο λογική κατεύθυνση για το Κεφάλαιο. Ο “εναλλακτικός” αυτός προορισμός είναι έτοιμος για εκμετάλλευση. Πίσω από την πολλά υποσχόμενη και αναπτυσσόμενη Ρουμανία βρίσκεται η φτώχεια. Χαρακτηριστική σκηνή, η στιγμή μετά από το σημαντικό μίτινγκ για πετρέλαια, υπεργολαβίες και το μέλλον της πετρελαϊκής εταιρείας, όταν η Ines κοιτάει κάτω από το παράθυρο σε μια διχοτομημένη Ρουμανία και βλέπει τα τσαντίρια κάτω από τον ουρανοξύστη. Η Ines βλέπει, αλλά δεν αισθάνεται (ακόμα), τις επιπτώσεις όλων αυτών των οικονομικών αλλαγών στην χώρα. Έρχεται σε επαφή μόνο όταν ο Winfried την φέρνει σε επαφή, μέσα από τις πολλές και αυθόρμητες αλληλεπιδράσεις του με την κοινωνία της Ρουμανίας.
Μπορεί από τις παραπάνω παραγράφους να φαίνεται ότι το TONI ERDMANN είναι κάποια βαρύγδουπη, σοβαροφανή ή Σημαντική™ ταινία. Ωστόσο, αυτό δεν είναι αλήθεια. Μπορεί όντως στην ταινία να εκφράζονται έντονοι προβληματισμοί και σκέψεις για την πραγματικότητα, τις απόρροιες του ύστερου καπιταλισμού και την θέση της πυρηνικής (;) οικογένειας στο επίκεντρο του, αυτοί οι προβληματισμοι όμως συνοδεύονται από ξεκαρδιστικές στιγμές θαυμάσιας αμηχανίας και χιούμορ.
Αυτό συμβαίνει και λόγω της ποιότητας του χαρακτήρα του Winfried. Πέρα από την δημιουργία του Toni και την παράλογη αγάπη του για πλαστικά δόντια και φάρσες, ο Winfried είναι ένας άνθρωπος που προσπαθεί μέσα από το (ομολογουμένως ανορθόδοξο) χιούμορ του να έρθει πιο κοντά με τους ανθρώπους. Τα αστεία του όμως πέφτουν ως συνήθως σε αυτιά που δεν θέλουν να τα ακούσουν. Αντιμετωπίζονται με καχυποψία και παθητική διάθεση, είτε επειδή τα άτομα που τα δέχονται τα έχουν ακούσει ήδη πολλές φορές, είτε γιατί τα κάνει σε περιπτώσεις που είναι προτιμότερη η σοβαροφάνεια. Εφόσον η πρώτη τακτική για να έρθει κοντά με την κόρη του δεν δούλεψε, ίσως και να τα καταφέρει η περσόνα του Toni Erdmann (ενός χαρακτήρα που κερνάει σαμπάνιες με άνεση, τρώει αστακούς σε ακριβά εστιατόρια, ταξιδεύει με λιμουζίνες και παίζει τένις με τον Ιον Τιριακ). Ο Toni Erdmann, επομένως, είναι για τον Winfried ένα εργαλείο για να διεισδύσει ξανά στη ζωή της κόρης του, εστω και με αυτό τον τραγελαφικό τρόπο.
Η Maren Ade εδώ γράφει ένα σενάριο με πυκνή και σφιχτή δομή που, παρά την φαινομενικά ανέμελη υφή της, λειτουργεί ταυτόχρονα σε πολλά επίπεδα. Οικογένεια, καπιταλισμός και λοιπές παραβιάσεις κοινωνικών όρων μπλέκονται σε μία θύελλα ευαισθησίας και ενδοσκόπησης. Στον τελευταίο άξονα βρίσκουμε και την πηγή του χιούμορ της ταινίας, καθώς σε πολλές σκηνές αυτή η παραβίαση προβάλλεται και ως άμεσο αποτέλεσμα της επιχειρηματικής νοοτροπίας. Η Ade κόβει στο ωμό συναίσθημα και, όπως στις προηγούμενες ταινίες της, διαγράφει την ψυχοσύνθεση των χαρακτήρων της με εντυπωσιακή ακρίβεια και ρεαλισμό. Οι χαρακτήρες της Maren Ade είναι άτομα που θα μπορούσες να γνωρίζεις ο ίδιος. Είναι άτομα αληθινά.
Όσο για το ερώτημά σου, εκεί στο Βουκουρέστι σχετικά με τη ζωή.
Σε σχέση με το τι αξίζει στη ζωή. To πρόβλημα είναι… ότι συχνά η καθημερινότητα παίρνει το πάνω χέρι. Κάνεις το ένα, κάνεις το άλλο...
Και στο μεταξύ η ζωή περνάει. Πώς, όμως, μπορούμε να κρατάμε μέσα μας... στιγμές;
Τώρα, μερικές φορές κάθομαι εκεί
και θυμάμαι...
πώς έμαθες να κάνεις ποδήλατο...
ή πώς εγώ μια μέρα...
σε βρήκα στη στάση του λεωφορείου.
Όμως αυτό το συνειδητοποιείς μετά.
Την ίδια στιγμή που...
αυτό δεν γίνεται πια.
